Penselen in de etalage van een penselenmaker in Nara, Japan, 16 februari 2010
Voor de penselen waarmee in het Verre Oosten inktschilderingen worden gemaakt wordt meestal zacht haar gebruikt van geit, hert, paard, wezel, marter, wasbeerhond en kat, soms in een combinatie van haarsoorten. De meeste zijn zo gemaakt, dat ze blijvend een punt vormen. De schacht is meestal van bamboe, soms ook van hout of plastic of een combinatie van die twee.
In Kumano, ten oosten van Hiroshima heb ik kunnen bekijken hoe Japanse penselen (fude) gemaakt worden. Het werd me grotendeels verteld en getoond door Koso Aratani-san, een penselenmaker met een mensenleven aan ambachtelijke ervaring. In 2011 en 2014 bezocht ik hem thuis in zijn werkplaats – dat was een groot geschenk! Toen ik met hem kennismaakte in 2011 was hij 77, maar zijn enthousiasme maakte hem jong. Verder kwam ik veel te weten in het Penselenmuseum (Fudenosato Kobo) van Kumano, waar ik zeer gastvrij werd ontvangen door verschillende medewerkers daar. Nog meer informatie vond ik in verschillende andere werkplaatsen en op straat. Het penseel is in Kumano overal!
Hier volgt in vogelvlucht het arbeidsintensieve maakproces van een schrijf/tekenpenseel
Het haar wordt gesorteerd in een aantal kwaliteiten, gekookt, weer gesorteerd, gedroogd en gekamd. Daarna wordt het in een doek met as gerold om het laatste vet te verwijderen.
De volgende stap is het sorteren op verschillende lengtes en het wegnemen van elk haartje dat geen punt heeft. Vervolgens worden kleine bosjes haar licht bevochtigd, zodat ze als puntige bergjes rechtop kunnen staan. De bergjes worden vele malen op een rij gezet en weer samengevoegd tot een grotere berg, zodat er een goed mengsel van haar ontstaat voor elke penseelpunt. Dit is het werk waarvoor fingerspitzengefühl nodig is! Voor elk van de verschillende lengtes wordt dit mengen gedaan. Dan wordt een geheel gevormd van langere haren die de penseelpunt vormen, met een mantel van kortere haren eromheen. Het uiteinde dat later in de schacht wordt gelijmd, wordt nu afgeknipt. Dan volgt nogmaals sorteren op de wijze van de bergjes. En daarna wordt elke penseelpunt gekamd en in een mengsel van zeewierlijm gedoopt om ze iets te verharden. Dan volgt, na drogen, het ‘door een ringetje halen’ van elke punt om te meten of ze de gewenste maat hebben en het omwinden met dun draad. Resultaat is een hele reeks penseelpunten aan een draad. De stompe kant wordt ingesmeerd met een mengsel van was en dennenhars en met een gloeiend stuk ijzer wordt de deze kant gefixeerd. De penseelpunt heeft zijn definitieve vorm, de haartjes kunnen niet meer los! Het draad wordt verwijderd en de onderkant van de penseelpunt wordt met een mes bijgewerkt.
Tot zover was de schacht nog niet in beeld. Bamboe van passende maat wordt kaarsrecht gemaakt door het op te warmen en passend uitgehold aan beide kanten. Met speciale lijm wordt de penseelpunt in de schacht gelijmd; daarna krijgt het penseel rust om te drogen. De vorm van de penseelpunt wordt gefixeerd door nogmaals zeewierlijm toe te passen. Een draad wordt gespannen vanaf een standaard op de werktafel; het penseel wordt met de punt in een lus van die draad vastgehouden en naar beneden afgerold langs de draad (zie onderste foto). Op deze manier wordt overtollige lijm verwijderd en behoudt de penseelpunt zijn vorm. Weer drogen, daarna wordt de bovenkant afgewerkt, al dan niet met een lusje om het penseel op te hangen.
Tenslotte, na deze vele handelingen, volgt nog het inbranden op de schacht van enkele gegevens, zoals de naam van maker en penseeltype, fabrieksnaam en eventueel datum. En dan nog het etiketteren: het penseel wordt voorzien van een prijsetiket en verpakt in een houten doos of cellofaan verpakking, afhankelijk van de prijsklasse en exclusiviteit van het penseel.
In zijn werkplaats aan huis fixeert Koso Aratani-san de punt van een zojuist gemaakt penseel. Kumano, Hiroshima-ken, Japan, 16 juni 2011
Deze pagina is bijgewerkt op 17 juni 2015.